درآمدی بر هزاره گرایی دموکراتیک

ضرورت بحث

زندگی در سرزمینی که درآن هیچ زمینه ای برای رشد اقوام گوناگون و به ویژه هزاره ها و شکوفایی استعدادهای شان وجود ندارد، همیشه مایه ی دغدغه، سرگردانی و سردرگمی کسانی است که تمام همت و تلاش شان سربلندی و پیش رفت و آبادانی آن بوده و نسل درنسل برای حفظ این سرزمین هم خون داده اند و هم خون دل خورده اند. باهمه ی این خون ها، دل سوزی ها، فداکاری ها و عشق به این سرزمین توسط اقوام مختلف کشور، امروزه وجه ممیزه ی این مرزوبوم حداقل درمقایسه با همسایگانش، فقر، عقب ماندگی، وابستگی مفرط سیاسی ـ اقتصادی، بی سوادی و… ایست که ازسرتاپای مملکت می بارد که بزرگ ترین سهم این محرومیت و عقب-ماندگی ها نصیب اقوام غیرپشتون و به ویژه هزاره ها گشته است. ویژگی اساسی این کشور فقدان استقلال سیاسی ـ اقتصادی ای می باشد که باتمام شعارها و برپایی جشن های باشکوهی برای استقلال و ادعای تاریخ کهن و پر از مقاومت و مبارزه ی ساکنانش، امریست مشهود و معلوم که نیاز به هیچ تحلیل و پژوهشی ندارد.

برای اقوام کشور و ملموس تر از همه هزاره ها که تاکنون فداکاری ها و ازخودگذری های بی حد و حسابی که برای آزادگی و توسعه ی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میهن آبایی شان از خود بروز داده اند، نه آزادگی و توسعه و رشدی نصیب گشته و نه برای آن همه تلاش و فدا، ارج و منزلتی درنظر گرفته شده است. متأسفانه با همه ی این ها هیچ کس به ریشه ها و علل این عقب ماندگی ها پی نبرد، و اگرهم تک سوارانی از واقعیت تبعیض قومی به-مثابه ی زیربنای تمامی بدبختی ها سخن گفتند، اورا تخطئه کردند و پیش از هرگروه دیگری، قوم خودش، احساساتی و متعصب شان خواندند.

توجه به مسائل قومی و بررسی آن، چه توسط قانون و چه اخلاق اجتماعی ای که به وسیله ی هیئت حاکمه سمت-وسو داده می شود، امری تنش زا و تفرقه آفرین میان اقوام باهم برادر!! و ملت واحد!! تلقی گردیده است. اما برای مبارزه ی هزاره ای که کاملا به ستم و تبعیض قومی به مثابه ی ریشه ی تمامی گرفتاری های جامعه باورمند گشته، روی کرد قومی در عرصه ی مبارزات سیاسی و ادعای هزاره گرایی، هنوز یاد ستم و سرکوب های خونین ممتد و همیشگی (از میرویس هوتکی گرفته تا امروز) را در او زنده می نماید. این هراس او را آگاهانه از درک هویت قومی اش می گریزاند، درحالی که ظاهرش را مبارزی خویشتن دار می نمایاند. به هر حال، ستم و دردی که نسل ها بعد هنوز احساس می گردد و سایه ی ترس آن بر همه مستولی می باشد، خود گواهی روشنی است بر گذشته های فاجعه آلودی که بر مردم ما روا رفته، که دیگر نمی تواند با هیچ روش و ترفندی پنهان بماند و بالاخره روزی فرا می رسد که هر هزاره به دادخواهی ستمی که بر پیشینیان شان رفته و سرزمین هایی که از نیاکانش غصب گردیده، برخیزد و به تمامی شعارهای دروغین و خط های سرخ و اتهامات ضدیت با وحدت ملی و… پشت پا زند و از همه ی آن ها بی باکانه عبور نماید. حتا فراتر از آن، پیروان امروزین استراتژی توسعه-طلبی سرزمینی ـ هویتی را نیز وادار به اعتراف و مآلاً بازگرداندن سرزمین های ازدست رفته و پرداخت غرامت برای جبران حداقلی نسل کشی های اسلاف برتری جوی شان نماید.

باهمه ی این ها، نویسندگان و پژوهش گران امروزین هزاره (نسل جوان) که سخت دل باخته ی واژه های به-اصطلاح مدرن گشته۱ و می پندارند که با زمزمه ی چنین واژه هایی و یا نوشتن حاشیه و تفسیری بر آن ها، به جامعه ی مطلوب خواهند رسید. اینان بازکردن کتاب «قومیت» را حساسیت برانگیز می شمارند و به اجتناب از آن توصیه می نمایند تا مبادا از مدرنیته باز مانند و فرهنگی قومی وبال گردن شان گردد و یا به واپس گرایی تاریخی متهم شوند.

دراین میان، من که از ۱۰ سالگی و تحت شرایط محیطی زادگاهم بغداد، سخت متأثر از انقلابی گری فلسطینیان (الفتح) و نیز قوم گرایی خشک و احساساتی شباب الهزاره بودم، پس از کودتای ۷ ثور که۱۵ ساله بودم، عملاً وارد کیفیت تازه ای از مبارزه شده و با جوزدگی ناشی از جنبش خودبه خودی۲ سراسری مردم۳ علیه برخوردهای خشن و عقده گشایانه ی کودتاچیان تازه به دوران رسیده، رنگ دیگری گرفت و از آن پس جنبش آزادی بخش ملی «توتم» من گشت.

مدت ها دراین راستا دویدم و در هر کوه و دشت و شهر برای برافروختن هرچه بیش تر آتش جنگ و خشونت انقلابی و ملی! بسی تپیدم و در هر فرصت به منظور حفظ وحدت ملی!! و ارتقای خیزش عمومی خلق، علیه قوم گرایی نوشتم و برای تکمیل تئوری های انقلابی ام درون هرکتابی خزیدم. نتیجه هم جز انبار شدن تئوری های بی شماری که بخشی از حافطه ام را اشغال کرده بودند، چیزی نبود. درحالی که معضلات جامعه و سرنوشت مردم علی رغم سرنگون شدن پی درپی چندین نظام سیاسی کشور که در همه ی آن ها هزاره ها حرف اول را می-زدند، هرگز تغییری نکرد و ریشه های پس ماندگی چون همیشه به جای خود باقی ماندند. بدین گونه ۱۳ سال (۷۰ ـ ۱۳۵۷) همه ی انرژی و توانم را درراستای ملی گرایی و مقابله با هر نشانه ای از قوم گرایی سپری نمودم. اما متأسفانه و متعجبانه باتکرار تاریخ و برگشتن به نقطه های گذشته مواجه گشتم و دریافتم که ره آورد کارهای من و قومم، ناباورانه به سلطه ی مجدد ظاهر و هاشم و نادر و داوود و مهمند و حبیبی و احدی و حبیب الله رفیع و اسماعیل یون و دیگر هم پالگی ها، اما با چهره و نقابی دلسوزانه و ملی، منتهی گشته است.

ازسال ۷۰ بود که با تعمق به مناسبات سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی جامعه و نیز مطالعات آزاد تاریخی، اندک-اندک فهمیدم دراین کشور مناسباتی حاکم است که با براندازی رژیم های سیاسی نمی شود آن ها را تغییر داد. مناسبات سیاسی ـ اجتماعی غالبی که مستقل از حاکمیت های سیاسی و حتا مسلط بر آن ها به حیات خود ادامه می دهند.

در این سرزمین حدود سه سده است که تاج و تخت ارثیه ی بلامدعی حلقات انحصارگر و برتری جوی قوم پشتون به شمار می رود و چون حاکمیت موردنظر آنان متکی بر قوم محوری (Ethnocentrism) بوده، تمامی طرح ها و برنامه ها نیز در همان سو جریان داشته و تنها حلقات متعصبی از یک قوم، حق فکر و تصمیم و برنامه ریزی داشته و دیگر اقوام جز انزوا و طرد شدن ازقدرت با تمامی تلاش و سهمی که در تحولات جامعه و حفاظت و حراست از آن داشته اند، هیچ نقشی در اداره ی کشور و نظام اقتصادی ـ سیاسی و فرهنگی اش ندارند. این است که استعداد همه ی اقوام برای رشد و شکوفایی و توسعه ی اقتصادی ـ سیاسی و فرهنگی کشور نه تنها به کار گرفته نمی شوند که خفه هم می گردند. علاوه بر تبعیض و بایکوت اقوام، زنان نیز به دلیل حاکمیت اندیشه های باقی مانده از نظام قبیله ای برمغز سلطه گران، از روند مشارکت در امور اجتماعی ـ سیاسی و درک هویت قومی، به کناری گذاشته شده که بدین ترتیب عذر بیش از ۸۰ درصد شهروندان کشور از سهم گیری درتصمیم و اجرای امور کشوری خواسته شده است. این سرآغاز تحقیقات تازه ای بود که از حدود ۱۸ سال گذشته آغاز شده و از آن پس، همه ی مطالعاتم روی دوقربانی تبعیض، یعنی اقوام و زنان متمرکز گشت که تدریجاً و با تکمیل شدن، آن ها را بیرون خواهم داد. به همین دلیل، اینک و در این نوشته تلاش خواهد شد تا به -مسائل هزارگی (قومیت) که درواقع سرنوشت خود من نیز به آن گره خورده است، بپردازم. مسلماً که این تنها یک کار مقدماتی و به اصطلاح، درآمدی خواهد بود بر موضوع، که در آینده و با پژوهش های بیش تر خودم و نیز دیگر هزاره ها، به آن غنا و عمق بیش تری داده شود. به عبارتی، باید موضوع «قومیت» و پژوهش های «هزارگی» را به مثابه ی یک رشته ی مطالعاتی با تمامی ابعاد و جوانبش پی بگیریم.

واژه ی «هزاره» که به مجموعه انسان های ترک تبار عمدتاً ساکن در کشوری که امروزه افغانستان نامیده شده و خود جای بحث و تأمل هویتی و حقوقی دارد، اطلاق می شود. این واژه (هزاره) از نقطه نظر تاریخی و مفهوم کاربردی اش، امروزه مانند هویت این مردم در هاله ای از ابهام قرار دارد. یعنی این که هرگز معلوم نیست این نام برای اولین بار چه زمانی و توسط چه کسانی و به چه دلیلی مورد استفاده قرار گرفته است. چراکه این مردم در تاریخ های کهن و باستانی همیشه به نام اقوام «داهه»، «داهی»، «تاهی»، «تاهیا»، «دایه» و «دای» یاد شده اند که به اقوامی باهمین نام اشاره دارند که در تاریخ باستان جهان در اتحادیه ی قبایلی با قبایلی به نام «ساک»، «سکه» ،«ساکه»، «ساکا» و نیز ماساژت ها (ماساگت ها) قرار داشته اند.

روی هم رفته، به نظر من واژه ی هزاره از نقطه نظر کاربردی تازگی داشته و اغلب مورد استفاده ی تاریخ نگاران معاصر بوده که بعدها توسط مهاجرینی به کار رفته که پس از سده ی ۱۶ در کشور ما حضور یافته و از اوایل سده ی ۱۸ قدرت سیاسی این کشور را به دست گرفته اند. آن ها برای حفظ و گسترش قلم رو خود به هرسو تاختند و ساکنین بومی را مورد تجاوز قرار دادند. هزاره ها به دلیل مقاومت شگفت انگیزشان در مقابل این تجاوزگری ، قتل عام، نسل کشی، غصب سرزمین های آبایی اقوام ساکن کشور، همیشه و توسط همین سلطه گران مورد اتهام «خارجی بودن» قرار گرفته اند. یعنی، بدین گونه و با استعمال واژه ی «هزاره» می خواستند آنان را به دسته های جامانده از سپاه هزارنفری چنگیز مرتبط سازند، کما این که امیر عبدالرحمان در کتاب تاج التواریخ خود و به تأسی از ابوالفضل علامی، کاتب دربار اکبرشاه بابری به آن اشاره هایی دارد.۴

شکی نیست که این واژه تنها می تواند هم ریشه با عدد هزار باشد و تلفظ های دیگری هم چون «آزره» که از کاربرد بسیار محدودی و آن هم تنها در یکی دو اولسداری هزارستان می باشد، اگرچه می تواند دارای معانی ای مانند «طمع راه» و یا «پوینده ی راه»، «راه پیما» و… بوده و از دوره ی بیابان گردی آنان و یا مهاجرت و تغییر پی درپی محل زندگی پس از شکست ها و نسل کشی ها، باقی مانده باشد، اما از آن جا که زبان اصلی این مردم ترکی و مغولی بوده و آثار زبان فارسی تنها در سده های اخیر میان آنان دیده می شود، پس نمی تواند صحت داشته باشد و بیش تر تلفظ آسان همان هزاره قلمداد می گردد. به ویژه این که بیش از ۸۰ درصد این مردم آن را «هزره» تلفظ می کنند. البته نباید به این نکته ی مهم کم بها داد و از نظر دور داشت که واژه ی «آزره» می تواند شکل تحریف شده ی «آذره» به لحاظ املایی باشد که خود بیان گرهمان «آذری» که مقصود «ترک» است، باشد. چنان که واژه ی هزاره را بعضی از مؤرخین و پژوهش گران داخلی و خارجی به «خزری» ها که قبایل ترک ـ مغول ساکن اطراف دریاچه ی خزر هستند، مرتبط می دانند. روشن است که حرف های «هـ» و «خ» هم چنین «د» و «ت» همیشه به جای هم دیگر قرار گرفته اند. حتا امروزه نیز وقتی مؤرخین روسی در مورد هزاره ها می نویسند، از «KH» به جای «هـ» استفاده می کنند. در این خصوص، چینایی ها هم قوم «داهی» را «تاهی» و یا «تاهیا» می نویسند.

علاوه برهمه ی این ها، باید این نکته ی ظریف را نیز مورد توجه و تأمل قرار داد که هزاره ها چه در گذشته و چه حال، واژه ی «هزاره» را عمدتاً به سرزمین خود اطلاق می کنند و می گویند که «هزره» رفته بودم، یا از «هزره» چه خبر؟
آن چه مسلم است، جا افتادگی امروزی این واژه حتا میان خود هزاره هاست و بنابراین، پس از بازتعریفی که امروزه از آن صورت گرفته و طی آن هزاره بودن انگیزه و دلیلی بر غرور و افتخار گشته، دلیلی برتغییر دادن آن نیز وجود ندارد.

پانبشته ها
1. این نسل که سخت خود را شیفته ی کتاب نموده و اندیشه های وارداتی را تابوهای مقدس سده ی ۲۱ دانسته، غافل از بحران هایی اند که طی دو سده ی اخیر و حین رویارویی کاربردی و کارکردی این تئوری ها در عینیت جامعه، ایجاد شده اند. این نسل که خود را منتقد اندیشه ها و ایدئولوژی های وارداتی نسل گذشته می شمارند، خود اینک رؤیا گرانه در ورطه ی دگماتیزم غلطیده و هم دل بسته ی اندیشه های وارداتی دیگران گشته اند.
2. جنبش خودبه خودی، حرکت و قیام مبارزاتی ایست که فراسوی اختیار مبارزین و تشکل های سازمان یافته بر مبنای احساسات مردمی شکل می گیرد. مسلماً چنین جنبشی پراکنده و بی نظم بوده و فاقد هرگونه برنامه ی مبارزاتی و سیاسی می باشد. تنها در صورتی که تشکل های مبارزاتی، آنان را زیر کنترول خود آورده و به آموزش عمومی مردم بپردازند، به تدریج راه خود را به سوی انقلابی اصولی باز خواهد نمود که در کشور ما هرگز بدان مرحله نرسید، چراکه تشکل های انقلابی و دموکراتیک هنوز نضج و انسجام لازم مبارزاتی را نیافته بودند و بنابراین نتوانستند بر آن غالب آیند و جنبش را رهبری کنند. در کنار آن، تشکل هایی که توسط بیگانگان و از خاک بیگانه چون سمارق سربرآوردند، خود فاقد برنامه ی مبارزاتی بوده و هیچ هدفی جز ضدیت با کمونیزم و اجرای طرح غربی ها نداشتند.
3. غافل از این که پیش تاز آن جنبش مانند همه ی مبارزات دموکراتیک و رهایی بخش تاریخ کشور، باز هزاره ها بودند.
4. امیر عبد الرحمان خان ـ تاج التواریخ، ص ۲۶۳، چاپ میوند

کاظم وحیدی

نوشته های دیگر این نویسنده